Tom 2
Zapisani w Księdze
Źródła do badań historią ożarowskiego sztetla. Cz. I
Łukasz Rzepka
Po ponad 450 latach od lokacji Ożarowa z nadania króla Zygmunta II Augusta oraz po 80 latach od likwidacji ożarowskiego getta stajemy po raz kolejny przed pytaniem o tragiczny los części jego mieszkańców. Żydzi, którzy przez ponad 320 lat udokumentowanej obecności budowali ożarowską społeczność, od 1942 roku z każdą kolejną październikową rocznicą zdają się jeszcze bardziej oddalać od naszego miasta. Ten rosnący dystans można interpretować nie tylko negatywnie – jako utratę istniejącej wcześniej więzi, ale i pozytywnie – jako szansę na przyjęcie pełniejszej perspektywy w podejmowanej nad nią refleksji. Zaobserwować można coraz wyraźniejsze oskarżenia z obu stron: ze strony żydowskiej o brak dostatecznej pomocy, o wydawanie ich przodków w ręce oprawców, o zabijanie sąsiadów, o niedostateczną pamięć o tych, którzy przez setki lat byli częścią naszego kraju, o wielowiekowe niezrozumienie judaizmu przez ludzi Kościoła; po stronie polskiej o ciągłe zarzuty wysuwane wobec Polaków przy niewspółmiernie serdecznych stosunkach z Niemcami, o traktowanie Polski jako wielkiego cmentarzyska, o wychowywanie kolejnych pokoleń młodych Izraelek i Izraelczyków w paradygmacie strachu wobec Polin – Polski, która już dawno utraciła swoje pierwotne znaczenie.
Autor publikacji z dużą pasją, zaangażowaniem i wrażliwością wykonał ogromną kwerendę archiwalną w celu dotarcia do danych poszczególnych żydowskich mieszkańców tego miasta. Jest to godne podkreślenia, gdyż często historycy skupiają się na zjawiskach społecznych, organizacjach czy liderach, pozostawiając w cieniu „zwykłych ludzi”.
dr hab. Michał galas, prof. uj
Tytuł tomu Zapisani w Księdze. Źródła do badań nad historią ożarowskiego sztetla cz. I jest jawnym odwołaniem do biblijnej księgi życia i księgi Prawa. Już w Księdze Wyjścia objawiający się Pan poleca Mojżeszowi, by ten „zapisał w księdze i wyrył w pamięci Jozuego” historię zwycięstwa nad Amalekitami (por. Wj 17, 14). Księga Powtórzonego Prawa przytacza przekleństwa „zapisane w księdze”, które staną się udziałem Izraelitów, jeśli nie będą przestrzegali Prawa Pana (Pwt 29, 19 i in.). Starotestamentowe fragmenty, mówiące o „zapisywaniu i zapisanych w Księdze”, znajdują swoją kulminację w wersecie Psalmu 56: „Ty spisałeś moje tułaczki, zebrałeś moje łzy jak w naczyniu – czyż nie są zapisane jak w księdze?” (Ps 56, 9). W chrześcijańskiej Apokalipsie św. Jana zbawienia dostąpią tylko Ci, których uczynki i imiona zapisane są w księdze życia Baranka (por. Ap 20, 12.15; 21, 27). Jest to także odwołanie do wystawy Szoa, przygotowanej przez Instytut Yad Vashem w Jerozolimie, a którą otwarto przed kilkoma laty w bloku 27 na terenie Państwowego Muzeum Auschwitz-Birkenau. Wystawa kończy się ekspozycją wielkiej Księgi Imion. Podano w niej wszystkie zebrane przez Instytut nazwiska ofiar Holokaustu. Znajdują się w niej również niektóre imiona i nazwiska wymienione na kolejnych stronach niniejszej publikacji. Możliwość poznania poszczególnych żydowskich mieszkańców Ożarowa z przełomu 1893–1942 było głównym celem tej pracy.
W czasie przeprowadzonych kwerend archiwalnych pozyskano niespodziewanie bogaty materiał źródłowy (od XVIII do XX wieku): pisany historiograficznie, narracyjny i normatywny oraz niepisany ikonograficzny, w tym unikalną fotografię synagogi z okresu międzywojnia. Szeroki zakres tematyczny wymagał ograniczenia treści przeznaczonej do druku. Podjęto decyzję o przygotowaniu zrekonstruowanego rejestru żydowskich mieszkańców Ożarowa, zawierającego informacje na temat ponad 2500 osób (imię i nazwisko, również panieńskie w przypadku kobiet, imiona rodziców, data i miejsce urodzenia, stosunek własności zamieszkiwanego domu, zawód oraz główne źródło utrzymania, stan cywilny, stosunek do powszechnego obowiązku wojskowego, informacje o dowodzie osobistym i/lub paszporcie, poprzednie i/lub następne miejsce zamieszkania, data i miejsce śmierci lub opuszczenia gminy, informacje o karach i/lub wyrokach sądowych). W ten sposób opracowano 17 ulic. Należy podkreślić, iż jest to opracowanie cząstkowe, czekające na rozwinięcie. Nie daje ono zatem podstaw do wyciągnięcia pełnych wniosków, a jedynie próby nakreślenia przekroju ożarowskiego społeczeństwa żydowskiego tamtego okresu. Cel ten ustępuje jednak nadrzędnemu pragnieniu wejścia w „relację pamięci” z poszczególnymi osobami. O ile oświęcimska Księga Imion to zbiór osób, które zginęły w Szoa, o tyle niniejsza publikacja przywołuje również postaci, które zmarły przed wojną, śmiercią naturalną w czasie wojny, ale także osoby, które przeżyły, a których potomkowie dzięki projektowi BOŻnica mogli uzyskać dokładniejsze informacje na temat ożarowskiego etapu życia ich przodków. Zapisani mają być zatem skarbnicą wiedzy na temat przedwojennych mieszkańców oraz pomocą w prowadzonych badaniach genealogicznych. Jest to także próba dotarcia do osób, które w czasie II wojny światowej zostały przesiedlone do Ożarowa.
Drugi tom BOŻnicy dedykowany jest pamięci rodziny Szermanów z ul. Ogrodowej w Ożarowie.
[Autor] ze swego zadania wywiązuje się z niezwykłą skrupulatnością, dając do ręki badaczom historii miasta i historii Żydów polskich niezwykle cenne narzędzie. Ale zamysłem autora nie jest tylko, a może i nie przede wszystkim dokumentacja historyczna. Jako filozof i teolog z duszą poety, oraz człowiek dialogu nadaje swej publikacji znaczenie głębsze, o którym pisze w pierwszej części swej pracy – rozbudowanym wstępie i rozdziałom poświęconym rodzinie Szermanów, gdzie na przykładzie losów jednej rodziny ilustruje wymownie, czemu może przysłużyć się jego opracowanie. W zamyśle bowiem autora mieści się pragnienie pobudzenia współczesnych sobie mieszkańców Ożarowa, a dalej – Polski, Europy, świata do refleksji nad człowiekiem, dobrem i złem, zaangażowaniem i obojętnością, miłością i nienawiścią, pragnieniem zemsty i przebaczeniem tak aby historia, która może się zawsze powtórzyć, miała też szansę nie powtórzyć się więcej.
ks. prof. dr hab. Łukasz Kamykowski
Zapisani to nie proza literacka, historiograficzne czy narracyjne źródło, które można czytać od początku do końca. To raczej normatywny materiał, który jedynie przetworzony przez odbiorcę ożywa. Ten tekst nabiera performatywności jedynie wówczas, gdy zostanie mu ona nadana przez czytelnika – ożywa w sercu odbiorcy, pragnącego, na ile to możliwe, przenieść się do świata ludzi, po których pozostały tylko metrykalne zapisy.
Wydanie drugiego tomu BOŻnicy było możliwe dzięki subwencji Ministra Edukacji i Nauki dla Uniwersytetu Papieskiego Jana Pawła II w Krakowie.
